ตสฺมิญฺจ สมเย ทสพลสฺส สรีรโต นิกฺขมิตฺวา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย สมนฺตโต อสีติหตฺถปฺปมาเณ ปเทเส อาธาวนฺตี วิธาวนฺตี รตนาวลิรตนทามรตนจุณฺณวิปฺปกิณฺณํ วิย ปสาริตรตนจิตฺตกญฺจนปฏฺฏมิว อาสิญฺจมานลาขารสธาราจิตฺตมิว อุกฺกาสตนิปาตสมากุลมิว นิรนฺตรวิปฺปกิณฺณกณิการกิงฺกิณิกปุปฺผมิว วายุเวคสมุทฺธตจินปิฏฺฐจุณฺณรญฺชิตมิว อินฺทธนุวิชฺชุลฺลตาวิตานสนฺถตมิว จ คคนตลํ, ตํ ฐานํ ปวนญฺจ สมฺมา ผรนฺติฯ วณฺณภูมิ นาเมสาฯ เอวรูเปสุ ฐาเนสุ พุทฺธานํ สรีรวณฺณํ วา คุณวณฺณํ วา จุณฺณิยปเทหิ วา คาถาหิ วา อตฺถญฺจ อุปมาโย จ การณานิ จ อาหริตฺวา ปฏิพเลน ธมฺมกถิเกน ปูเรตฺวา กเถตุํ วฏฺฏติฯ เอวรูเปสุ หิ ฐาเนสุ ธมฺมกถิกสฺส ถาโม เวทิตพฺโพฯ ปุพฺพสทิสานิ กุรุมาโนติ นิรุทกานิ กุรุมาโน, สุกฺขาปยมาโนติ อตฺโถฯ โสทเก คตฺเต จีวรํ ปารุปนฺตสฺส หิ จีวเร กณฺณิกานิ อุฏฺฐหนฺติ, ปริกฺขารภณฺฑํ ทุสฺสติ, พุทฺธานํ ปน สรีเร รโชชลฺลํ น อุปลิมฺปติ, ปทุมปตฺเต อุกฺขิตฺตอุทกพินฺทุ วิย อุทกํ วินิวฏฺเฏตฺวา คจฺฉติฯ เอวํ สนฺเตปิ สิกฺขาคารวตาย ภควา ‘‘ปพฺพชิตวตฺตํ นาเมต’’นฺติ มหาจีวรํ อุโภสุ กณฺเณสุ คเหตฺวา ปุรโต กายํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อฏฺฐาสิฯ

ตาฬิตญฺจ วาทิตญฺจ ตาฬิตวาทิตํ, ตูริยานํ ตาฬิตวาทิตํ ตูริยตาฬิตวาทิตํฯ มหนฺตญฺจ ตํ ตูริยตาฬิตวาทิตญฺจาติ มหาตูริยตาฬิตวาทิตํฯ เตนาห ‘‘มหนฺเตนา’’ติอาทิฯ อถ วา เภริมุทิงฺคปณวาทิตูริยานํ ตาฬิตํ วีณาเวฬุโคมุขิอาทีนํ วาทิตญฺจ ตูริยตาฬิตวาทิตนฺติ วา เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อภิญฺญาปารํ คโตติ อภิญฺญาปารคูฯ เอวํ เสเสสุปิฯ โส หิ ภควา สพฺพธมฺเม อภิชานนฺโต คโตติ อภิญฺญาปารคูฯ เตสุ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ปริชานนฺโต คโตติ ปริญฺญาปารคูฯ สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต คโตติ ปหานปารคูฯ จตฺตาโร มคฺเค ภาเวนฺโต คโตติ ภาวนาปารคูฯ นิโรธํ สจฺฉิกโรนฺโต คโตติ สจฺฉิกิริยาปารคูฯ สพฺพสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺโต คโตติ สมาปตฺติปารคูฯ สุพฺรหฺมเทวปุตฺตาทโยติ เอตฺถ โส กิร เทวปุตฺโต อจฺฉราสงฺฆปริวุโต นนฺทนกีฬิตํ กตฺวา ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ ตํ ปญฺจสตา ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา , ปญฺจสตา รุกฺขํ อภิรุหิตฺวา มธุรสฺสเรน คายิตฺวา ปุปฺผานิ ปาเตนฺติฯ ตานิ คเหตฺวา อิตรา เอกโตวณฺฏิกมาลาว คนฺเถนฺติฯ อถ รุกฺขํ อภิรุฬฺหา อุปจฺเฉทกวเสน เอกปฺปหาเรเนว กาลํ กตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺตา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺติฯ

อถ กาเล คจฺฉนฺเต เทวปุตฺโต ‘‘อิมาสํ เนว สทฺโท สุยฺยติ , น ปุปฺผานิ ปาเตนฺติ, กหํ นุ โข คตา’’ติ อาวชฺเชนฺโต นิรเย นิพฺพตฺตภาวํ ทิสฺวา ปิยวตฺถุกโสเกน รุปฺปมาโน จินฺเตสิ – ‘‘เอตา ตาว ยถากมฺเมน คตา, มยฺหํ อายุสงฺขาโร กิตฺตโก’’ติฯ โส ‘‘สตฺตเม ทิวเส มยาปิ อวเสสาหิ ปญฺจสตาหิ สทฺธิํ กาลํ กตฺวา ตตฺเถว นิพฺพตฺติตพฺพ’’นฺติ ทิสฺวา พลวตเรน โสเกน สมปฺปิโตฯ ‘‘อิมํ มยฺหํ โสกํ สเทวเก โลเก อญฺญตฺร ตถาคตา นิพฺพาเปตุํ สมตฺโถ นตฺถี’’ติ จินฺเตตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต –

‘‘นิจฺจํ อุตฺรสฺตมิทํ จิตฺตํ, นิจฺจํ อุพฺพิคฺคมิทํ มโน;

อนุปฺปนฺเนสุ กิจฺเฉสุ, อโถ อุปฺปติเตสุ จ;

สเจ อตฺถิ อนุตฺรสฺตํ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ (สํ. นิ. 1.98) –

อิมํ คาถมภาสิฯ ภควาปิสฺส –

‘‘นาญฺญตฺร โพชฺฌา ตปสา, นาญฺญตฺรินฺทฺริยสํวรา;

นาญฺญตฺร สพฺพนิสฺสคฺคา, โสตฺถิํ ปสฺสามิ ปาณิน’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.98) –

ธมฺมํ เทเสสิฯ โส เทสนาปริโยสาเน วิคตโสโก ปญฺจหิ อจฺฉราสเตหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย ภควนฺตํ นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขปฺปตฺตา สุพฺรหฺมเทวปุตฺตาทโย’’ติฯ อาทิ-สทฺเทน จนฺทสูริยเทวปุตฺตาทโย สงฺคณฺหาติฯ จตูหิ การเณหีติ อารกตฺตา, อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิฯ

ทสวิธสํโยชนานีติ โอรมฺภาคิยุทฺธมฺภาคิยเภทโต ทสวิธสํโยชนานิฯ สพฺเพ อจฺจรุจีติ สพฺพสตฺเต อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิฯ อฏฺฐมกนฺติ โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐํ สนฺธาย วทติฯ โสตาปนฺโนติ ผลฏฺโฐ คหิโตฯ

โสรจฺจนฺติ ‘‘ตตฺถ กตมํ โสรจฺจํ? โย กายิโก อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม, อิทํ วุจฺจติ โสรจฺจํ, สพฺพาปิ สีลสํวโร โสรจฺจ’’นฺติ (ธ. ส. 1349) วจนโต สุจิสีลํ ‘‘โสรจฺจ’’นฺติ วุตฺตํฯ กรูณาติ กรุณาพฺรหฺมวิหารมาหฯ กรุณาปุพฺพภาโคติ ตสฺส ปุพฺพภาคํ อุปจารชฺฌานํ วทติฯ

ทุวิเธน ฌาเนนาติ อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขณูปนิชฺฌานเภทโต ทุวิเธน ฌานมเนนฯ ปญฺจวิธมิจฺฉาชีววเสนาติ กุหนาลปนาเนมิตฺติกตานิปฺเปสิกตาลาเภนลาภํนิชิคีสนตาสงฺขาต- ปญฺจวิธมิจฺฉาชีววเสนฯ น ลิปฺปตีติ น อลฺลียติ อนุสยโต อารมฺมณกรณโต วา ตณฺหาทิฏฺฐิอภินิเวสาภาวโตฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

นาคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. มิคสาลาสุตฺตวณฺณนา

[44] ทุติเย สมสมคติยาติ ก-การสฺส ย-การวเสน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘สมภาเวเนว สมคติกา’’ติฯ ภวิสฺสนฺตีติ อตีตตฺเถ อนาคตวจนํ กตนฺติ อาห ‘‘ภวิสฺสนฺตีติ ชาตา’’ติฯ ปุราณสฺส หิ อิสิทตฺตสฺส จ สมคติกํ สนฺธาย สา เอวมาหฯ

อมฺมกาติ มาตุคาโมฯ อุปจารวจนญฺเหตํฯ อิตฺถีสุ ยทิทํ อมฺมกา มาตุคาโม ชนนี ชนิกาติฯ เตนาห ‘‘อิตฺถี หุตฺวา อิตฺถิสญฺญาย เอว สมนฺนาคตา’’ติฯ

ทิฏฺฐิยา ปฏิวิชฺฌิตพฺพํ อปฺปฏิวิทฺธํ โหตีติ อตฺถโต การณโต จ ปญฺญาย ปฏิวิชฺฌิตพฺพํ อปฺปฏิวิทฺธํ โหติ, นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา ยาถาวโต อวิทิตํ โหติฯ สมเย สมเย กิเลเสหิ วิมุจฺจนกํ ปีติปาโมชฺชํ อิธ สามายิกํ ม-กาเร อการสฺส ทีฆํ กตฺวาฯ เตนาห – ‘‘สามายิกมฺปิ วิมุตฺติํ น ลภตีติ กาลานุกาลํ ธมฺมสฺสวนํ นิสฺสาย ปีติปาโมชฺชํ น ลภตี’’ติฯ ปมิณนฺตีติ เอตฺถ อารมฺภตฺโถ ป-สทฺโทติ อาห ‘‘ตุเลตุํ อารภนฺตี’’ติฯ ปณีโตติ วิสิฏฺโฐฯ

ตทนฺตรนฺติ วจนวิปลฺลาเสน อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ กตนฺติ อาห ‘‘ตํ อนฺตรํ ตํ การณ’’นฺติ ฯ โลภสฺส อปราปรุปฺปตฺติยา พหุวจนวเสน ‘‘โลภธมฺมา’’ติ วุตฺตาฯ สีเลน วิเสสี อโหสิ เมถุนธมฺมวิรติยา สมนฺนาคตตฺตาฯ

มิคสาลาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3-6. อิณสุตฺตาทิวณฺณนา

[45-48] ตติเย ทลิทฺโท นาม ทุคฺคโต, ตสฺส ภาโว ทาลิทฺทิยํฯ น เอตสฺส สกํ สาปเตยฺยนฺติ อสฺสโก, อสาปเตยฺโยฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน สนฺตเกน รหิโต’’ติฯ ‘‘พุทฺโธ ธมฺโม สงฺโฆ’’ติ วุตฺเต ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ เกนจิ อกมฺปิยภาเวน โอกปฺปนํ รตนตฺตยคุเณ โอคาเหตฺวา กปฺปนํ โอกปฺปนสทฺธา นามฯ ‘‘อิทํ อกุสลํ กมฺมํ โน สกํ, อิทํ ปน กมฺมํ สก’’นฺติ เอวํ พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ กมฺมสฺสกตชานนปญฺญา กมฺมสฺสกตปญฺญาฯ ติวิธญฺหิ ทุจฺจริตํ อตฺตนา กตมฺปิ สกกมฺมํ นาม น โหติ อตฺถภญฺชนโตฯ สุจริตํ สกกมฺมํ นาม อตฺถชนนโตฯ อิณาทานสฺมินฺติ ปจฺจตฺตวจนตฺเถ เอตํ ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘อิณคฺคหณํ วทามี’’ติฯ

กฏคฺคาโหติ กตํ สพฺพโส สิทฺธเมว กตฺวา คหณํฯ โส ปน วิชยลาโภ โหตีติ อาห ‘‘ชยคฺคาโห’’ติฯ หิริมโน เอตสฺสาติ หิริมโนติ อาห ‘‘หิริสมฺปยุตฺตจิตฺโต’’ติ, ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณาย หิริยา สมฺปยุตฺตจิตฺโตติ อตฺโถฯ โอตฺตปฺปติ อุพฺพิชฺชติ ภายติ สีเลนาติ โอตฺตปฺปี, โอตฺตปฺเปน สมนฺนาคโตฯ นิรามิสํ สุขนฺติ ตติยชฺฌานสุขํ ทูรสมุสฺสาริตกามามิสตฺตาฯ อุเปกฺขนฺติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํ, น ยํ กิญฺจิ อุเปกฺขาเวทนนฺติ อาห ‘‘จตุตฺถชฺฌานุเปกฺข’’นฺติฯ อารทฺธวีริโยติ ปคฺคหิตปริปุณฺณกายิกเจตสิกวีริโยติ อตฺโถฯ โย คณสงฺคณิกํ วิโนเทตฺวา จตูสุ อิริยาปเถสุ อฏฺฐอารมฺภวตฺถุวเสน เอกโก โหติ, ตสฺส กายิกํ วีริยํ อารทฺธํ นาม โหติฯ จิตฺตสงฺคณิกํ วิโนเทตฺวา อฏฺฐสมาปตฺติวเสน เอกโก โหติฯ คมเน อุปฺปนฺนกิเลสสฺส ฐานํ ปาปุณิตุํ น เทติ, ฐาเน อุปฺปนฺนกิเลสสฺส นิสชฺชํ, นิสชฺชาย อุปฺปนฺนกิเลสสฺส สยนํ ปาปุณิตุํ น เทติ, อุปฺปนฺนฏฺฐาเนเยว กิเลเส นิคฺคณฺหาติฯ อยํ เจตสิกํ วีริยํ อารทฺธํ นาม โหติฯ ปฏิปกฺขทูรีภาเวน เสฏฺฐฏฺเฐน จ เอโก อุเทตีติ เอโกทิ, เอกคฺคตาฯ ตสฺส โยคโต เอกคฺคจิตฺโต อิธ เอโกทิฯ ปฏิปกฺขโต อตฺตานํ นิปาติ, ตํ วา นิปยติ วิโสเสตีติ นิปโกฯ อญฺญตรํ กายาทิเภทํ อารมฺมณํ สาติสยาย สติยา สรตีติ สโตฯ เตนาห ‘‘เอกคฺคจิตฺโต’’ติอาทิฯ

อกุปฺปา เม วิมุตฺตีติ มยฺหํ อรหตฺตผลวิมุตฺติ อกุปฺปตาย อกุปฺปารมฺมณตาย จ อกุปฺปาฯ